نگاهی به رسوم مردم فارس در ماه محرم - طرفداران رونالدو

مردم شهرستان های فارس هر ساله با شروع ایام سوگواری سیدالشهدا با برپا کردن خیمه ها و آذین بندی هیئت ها، سیاه پوش کردن تکیه ها، مساجد و حسینیه ها و نصب پرچم های عزا بر در منازل، به استقبال این ایام می فرایند.

مردم این دیار در این ایام با حضور در محل های عزاداری و تشکیل مجالس نوحه سرایی و سینه زنی به ابراز ارادت خود به سید و سالار شهیدان می پردازند. سبک خاص برگزاری بعضی از آیین های سنتی که مردم فارس در این ایام برگزار می کنند از قدمت زیادی برخوردار است که حتی نام تعدادی از آن ها در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

چارچوگردانی و چک چکو در استهبان، عم کبار و تعزیه در خرم بید، آیین خیمه های برافراشته و تعزیه در زرقان، تعزیه در صحرا رود فسا، مراسم عاشورا در روستای دوان کازرون، تعزیه در مرودشت مراسم پرچم سرخ حسینی در فورگ داراب، مراسم عزاداری در لار، مراسم سینه زنی قطاری در شهر شیراز از آیین هایی است که در فهرست آثار معنوی کشور به عنوان آثار ناملموس به ثبت رسیده اند.

چک چکو

آیین چک چکو و چارچوگردانی یکی از آیین هایی است که مردم استهبان برگزار می کنند. امامزاده پیرمراد محل تجمع عزاداران حسینی این شهرستان است و آیین چک چکو که نشانه چکاچک شمشیر اشقیا و ضرب سم اسبان است در عصر عاشورا اجرا می شود.

این آیین هر چند قدمتی 200 ساله دارد اما هر سال با شور و حرارتی خاص توسط نوجوانان، جوانان و بزرگ سالان محله ها با تجمع در میدان اصلی شهر برگزار می شود. چک چکو در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

در این آیین که شکلی نمادین از اتفاقاتی است که در عصر عاشورا برای امام حسین(ع) و یاران باوفایشان رخ داد، عزاداران به صورت دایره حلقه می زنند و در دستانشان دو قطعه چوب یا سنگ می گیرند و با نوحه خوان همنوایی می کنند و قطعات چوب و سنگ را به هم می زنند، صدایی که از این حرکت به گوش می رسد نمادی از صدای سم اسبان و برخورد شمشیرها در عصر عاشوراست.

بر اساس روایت مورخان، پس از شهادت امام حسین(ع) لشکریان یزید به دستور شمر لعین با اسب هایشان بر جنازه شهدای کربلا تاختند و آیین چک چکو، واکنش به سم کوبی اسبان اشقیا بر بدن های مطهر اولیاست.

چارچو (نخل گردانی)

آیین سنتی چارچوگردانی شب عاشورا نیز در حسینیه محله اَهر استهبان برگزار می شود. چارچو از اتاقکی چوبی با کف مستطیلی تشکیل و بدنه آن از شیشه پوشیده شده است. در این مراسم از ابتدای شب دسته های عزادار، زنجیرزن و سینه زن به حسینیه محل چارچوگردانی می فرایند.

معمولاً این عزاداری ها با سینه زنی دایره شکل شروع می شود و پس از آن گروهی از جوانان درحالی که بر سر می زنند، این نوحه را تکرار می کنند، پس از آن 16 نفر از جوانان چهار طرف چارچو را بلند می کنند و وسط میدان می چرخانند. پس از سه بار چرخش، چارچو را به جای خود در ساختمان حسینیه منتقل می کنند که تا سال دیگر در همان جا باقی می ماند.

مراسم عزاداری در روستای تاریخی دوان کازرون

اهالی روستای دوان کازرون نیز هر سال به یاد عاشورای حسینی مراسم ویژه ای به جا می آورند که قابل توجه است. آن ها تمام کوچه ها را غبارروبی و محل های عزاداری را سیاه پوش می کنند. در دوان دو محله وجود دارد که محله پایین و بالا نامیده می شود. سینه زنی از شب هفتم محرم شروع می شود و گروه سنج و دمام زن در محل تجمع شروع به نواختن سنج و دمام می کنند، پس ازآن، مردم محله پایین در میدان کنار بقعه شاه سلیمان و مردم محله بالا در میدان کنار مسجد جامع دوان جمع می شوند.

محل تجمع عزاداران، میدانی است که وسط آن را سه دایره متحدالمرکز به فاصله چند متر تشکیل می دهد. دایره کوچک تر که در مرکز قرارگرفته محل سینه زنی بچه ها، دایره دوم محل سینه زنی جوانان و دایره سوم که بزرگ تر است به بزرگان و ریش سفیدان اختصاص دارد. در این مراسم یک نفر تک خوان اشعار مراثی است و بقیه به او جواب می دهند.

تعزیه صحرا رود فسا

از دیگر مراسم عزاداری ثبت شده در فهرست ملی کشور می توان به اجرای یکی از بزرگ ترین تعزیه های کشور در صحرا رود شهرستان فسا اشاره کرد. این نمایش از آیین های عاشورا است و بسیاری مناطق فارس از جمله لامرد، فسا، زرقان و شیراز شاهد اجرای تعزیه های بزرگ در سالیان طولانی بوده است. بعضی قدمت مجالس شبیه خوانی در شهرستان فسا را با توجه به آثار باقی مانده، به بیش از 200 سال تخمین زده اند.

عم کبار در خرم بید

مراسم عباس خواهی در زبان محلی عم کبار نام دارد که در شهرستان خرم بید بیش از 150 سال قدمت دارد و یکی از باشکوه ترین مراسم در شمال استان فارس است. واژه عم کبار که در واقع غم کویار است بنا بر اعتقاد عوام، خطاب به حضرت زینب(س) و منظور از یار، یار حضرت امام حسین(ع) یعنی حضرت ابوالفضل العباس(ع) است.

در این مراسم علم هایی از مناطق مختلف شهرستان به مسجد جامع شهر آورده می شود و عزاداران اشعار خود را می خوانند و یک نفر در وسط ایستاده و چند نفر دور علم حلقه می زنند و با حرکاتی خاص و خواندن اشعار مذهبی، به صورت گروهی دور علم می چرخند.

برافراشتن خیمه در زرقان

در زرقان، برافراشتن بیرق و چادرهای عزا، آیینی است که باسابقه چند صد ساله در فهرست ملی ثبت شده است. 27 ذی الحجه مردم در حسینیه این شهر با برافراشتن چادرهای بزرگ به پیشواز محرم می فرایند.

سینه زنی قطاری مردم شیراز

در شیراز نیز نوعی سینه زنی خاص شیرازی ها وجود دارد به نام قطاری، این نوع عزاداری به صورت دسته جمعی اجرا می شود و جهت حرکت عزاداران دایره ای حلزونی و پیچ درپیچ است.

این نوع عزاداری در ماه محرم در چند مسجد و حسینیه شیراز همچنان برگزار می شود. این سینه زنی به شکل حلزونی اجرا می شود، یعنی ابتدا عزاداران می ایستند، دو گام برمی دارند و بر سینه می زنند و می گویند حَسیِن که البته همان حسین است پس از آن در نیمه سینه زنی نفرات اول به نفرات آخر می رسند و چون به شکل حلزونی حرکت می کنند به رأس که رسید سینه زنی تمام می شود و این نوع سینه زنی اکنون در مسجد بغدادی در سردزک شیراز برگزار می شود.

سینه زنی سنتی لارستانی ها

از جمله آیین های سنتی و دیرین که ریشه در فرهنگ و تاریخ و تمدن جنوب فارس دارد، عزاداری سنتی و سینه زنی مردم لارستان است، این آیین که با زمزمه نوحه های جان سوز همراه است هر سال در حسینیه ها و تکایای این دیار کهن به شکل آیینی برگزار می شود.

عزاداری محرم در لارستان غالباً در مناطق مختلف بنا بر ویژگی های اقلیمی، فرهنگی و یا جغرافیایی، متکثر و متنوع می شود. در بعضی مناطق دسته های سینه زنی ایستا و بی حرکت و در بعضی دیگر متحرک و درحرکت هستند، بعضی جاها ریتم ضربه به سینه، تخت است و بعضی جاها رقصان و مواج، در شهر لار که سینه زنی اش به عنوان نمونه کلی سینه زنی سنتی لارستان شناخته می شود، قریب به 10 محله در قالب دو دسته جداگانه در جهتی مشخص حرکت و در یک مکان مشخص مراسم ختم را برگزار می کنند.

مراسم پرچم در فورگ داراب

در این مراسم سنتی و آیینی مردم شهر دوبرجی بخش فورگ بر اساس رسم دیرینه بیرق عزا را با چاووشی خوانی و نوحه سرایی روی پشت بام مهدیه شهر نصب می کنند و به استقبال ماه محرم می فرایند.

چاووش خوانی اول محرم در سوریان بوانات

چاووش خوانی یکی از آیین های قدیمی و سنتی در پاسداشت شروع ماه محرم است و در اقدامی یکپارچه، چاوش خوانان و پیر غلامان منطقه از سه مسجد امام حسین(ع)، مسجد صاحب الزمان(عج) و مسجد جامع به طرف حسینیه امام صادق(ع) حرکت و در بین راه به گروهی از چاوش خوانان و همراهان که به عنوان سفیران محرم هستند با چاوشی خوانی و اهدای بیرق مشکی به اهالی و بازاریان برای نصب در سر در منازل و مغازه ها، خبر از شروع ماه محرم و عزای حسینی می دهند و به آنان می پیوندند.

علاوه بر آیین های یادشده تقریباً در همه شهرها و روستاهای استان فارس آیین هایی برگزار می شود که در نوع خود کم نظیر است، همه این آیین ها ریشه در فرهنگ ارادت و دوستی اهل بیت دارد، از فسا، داراب، نی ریز، زرین دشت در شرق فارس تا سپیدان، ممسنی، رستم، کازرون، در غرب و لار، لامرد، مهر، خنج، گراش و جهرم در جنوب همه دارای فرهنگ های مختلف و درعین حال متحد در برگزاری آیین های عاشورایی است.

آباده، اقلید، بوانات، خرم بید و پاسارگاد در شمال شیراز، مرودشت، سروستان، کوار، خرامه، فیروزآباد در نقاط مرکزی استان فارس و فراش بند و قیر و کارزین در جنوب غربی این استان همگی دارای آیین های خاص در ماه محرم هستند.

در مطالعات آیین های شیعی، بر دو وجه اهمیت اعتقادی آن ها و دیگری اهمیت تاریخی آن ها برای اجتماعات شیعی تأکید می شود. آیین های عاشورایی و عزاداری های محرم در راستای تبزرگ شعائر دینی و در راستای تقویت بعد تاریخی و جنبه اعتقادی است که در هر شهر و روستا به نوعی جلوه گر می شود.

مژگان ثابت قدم، کارشناس مسئول ثبت میراث ناملموس و مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس